Er komt meer aandacht voor de rol die sport en leefstijl spelen bij de kans om een pandemie goed door te komen. Fysiek én mentaal.
Bijna twee jaar lang mocht McDonald’s vrijwel de hele tijd openblijven terwijl sportclubs geregeld dicht moesten. Slijterijen open, yogacentra gesloten. Coffeeshops bleven toegankelijk, zwembaden niet. Juist de laatste tijd worden daar alom vraagtekens bij gezet. Want de gevolgen voor de gezondheid zijn enorm, blijkt steeds duidelijker.
Zo is 34 procent van de Nederlanders tijdens de coronacrisis minder gaan sporten, becijferde sportkoepel NOC-NSF onlangs. En dat tijdens een pandemie waarbij body mass index (BMI) en algemene gezondheid belangrijke bepalers van het risico op ernstige ziekte bij besmetting zijn. Ook de mentale gezondheid staat extreem onder druk: nooit eerder waren zo veel jonge mensen eenzaam, angstig of somber, volgens het CBS.
Al vanaf het begin van de pandemie is er frustratie bij heel wat artsen en gezondheidsdeskundigen over het gebrek aan aandacht voor het belang van een gezonde leefstijl. Is het, nu duidelijk is dat dit virus nog vele jaren blijft, tijd om het wat minder over ziekte en wat meer over gezondheid te hebben?
Hoe kan het eigenlijk dat leefstijl nog steeds niet centraal staat tijdens deze pandemie? „Gezond worden en blijven is hard werken”, zegt Sabine Pinedo, vasculair internist, zorgondernemer en een prominente voortrekker van de leefstijlgeneeskunde in Nederland. „Terwijl onze maatschappij liever snelle oplossingen wil. Wij artsen hebben pillen en prikken, om snel van hun ongemak af te zijn vragen mensen daar ook om. Maar de kern van het probleem wordt zelden opgelost.”
Paprika’s
Ook volgens radioloog en leefstijlarts Femme Zijlstra reduceren we door doorgeslagen medicalisering ziekte en gezondheid tot iets wat we makkelijk kunnen consumeren. „We gebruiken voor gezondheid de blik die goed werkt in de acute geneeskunde: er is iemand die een auto-ongeluk heeft gehad waardoor het bloed uit zijn thorax gutst. Als je die patiënt opensnijdt, kan je dat bloedende vat snel dichtnaaien. Werkt fantastisch, die aanpak heeft de laatste decennia veel goeds en nieuwe inzichten gebracht.”
Maar de meeste gezondheidsproblemen zijn niet acuut maar chronisch. Mensen zijn langdurig ziek, ze voelen zich voortdurend suboptimaal, hebben meerdere of steeds nieuwe klachten. Zijlstra: „Als je daar het acute geneeskundemodel op loslaat ga je voorbij aan de complexiteit van gezondheid en van het leven zelf.” Pillen en prikken zijn vaak symptoombestrijding, zegt ze, en lossen de onderliggende problemen zelden op.
Kan het anders? Veel medici zijn daarvan, ook al vóór de pandemie, overtuigd geraakt. Zo ook Thomas Plochg, directeur van de Federatie voor Gezondheid, een publiek-privaat netwerk van zo’n 80 organisaties dat zich hard maakt voor een andere aanpak van gezondheidsproblemen. Bij het project #MissieVeerkracht dat Plochg lanceerde, is er ook veel aandacht voor de rol die patiënten zelf hebben, zoals leren omgaan met aandoeningen, gezonder eten, meer bewegen. Bij aandoeningen als diabetes kan dat al binnen enkele weken veel verbetering opleveren, blijkt uit onderzoek van onder meer het Leids Universitair Medisch Centrum.
„Laten we niet kijken naar een mens als een losstaande verzameling cellen, maar naar het hele plaatje, naar de bredere context waarin iemand leeft”, zegt Plochg. We zijn volgens hem te zeer gewend om iemands gezondheid los te zien van zijn culturele achtergrond, sociale omgeving en economische positie, terwijl die factoren allemaal nauw verbonden zijn. Volgens hem draait gezondheid niet alleen om de zorg die door artsen wordt geleverd, maar ook om hoe mensen zelf mentaal en fysiek in het leven staan.
Hoe logisch deze vaststelling ook klinkt, discussies over de relatie tussen leefstijl en gezondheid zijn al snel beladen en soms zelfs polariserend. Zouden dokters paprika’s moeten voorschrijven in plaats van pillen? Is een boswandeling werkelijk beter voor je immuunsysteem dan medicijnen? De grens tussen holisme en wensdenken is niet altijd even helder. Het helpt daarbij niet dat leefstijlverandering notoir moeilijk is.
Afgelopen jaar publiceerde maag-darmchirurg en onderzoeker Maurits de Brauw een samenvatting van het wetenschappelijke onderzoek naar de zogeheten gecombineerde leefstijlinterventie in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Bewijs voor de effectiviteit van leefstijlverandering is nogal matig, concludeert hij. Voor mensen die willen afvallen blijft gewichtsverlies beperkt tot zo’n 5 procent op korte termijn en het lukt veruit de meesten niet om op dat lagere gewicht te blijven. Daarbij speelt niet alleen gedrag een rol maar ook hormoonhuishouding en psychische gezondheid.
Zingeving
Uiteenlopende zaken tellen op tot een gezondere leefstijl. Voldoende ontspanning, gezond eten, regelmatig bewegen: we weten bijna allemaal wel dat ze ertoe doen, maar ja: ga er maar aanstaan.
En de psychologische component van gezondheid raakt vaak ondergesneeuwd. Hoe vaak denk je als je ziek bent bijvoorbeeld aan dingen als zingeving of de natuur als geneesmiddel? Femme Zijlstra: „Zelfs in de leefstijlgeneeskunde is nog maar weinig aandacht voor het geestelijke domein, bijvoorbeeld voor vragen over zingeving en spiritualiteit.” Terwijl er toch geen gebrek is aan wetenschappelijk onderzoek over de helende werking van rust, meditatie, zingeving. Het helpt allicht niet mee dat deze studies nogal gretig worden uitgevent in zelfhulpboeken waar wetenschap en pseudowetenschap soms met elkaar vermengd raken.
Maar het bewijs is ondanks de zweem van zelfhulp behoorlijk stevig. In zogeheten blue zones, de plekken op de wereld waar mensen het oudst worden zoals op Griekse eilanden en in Japan, blijkt die zingeving bijvoorbeeld keer op keer een belangrijke factor. Behalve over de gezonde diëten daar zijn er ook boeken volgeschreven hoe centraal het op die plekken voor mensen staat om een ikigai te hebben: een reden om uit bed te komen, een gevoel van betekenis te ervaren samen met een hechte gemeenschap. Maar hoe vaak ging het tijdens de persconferenties de laatste tijd over zingeving?
„We weten uit wetenschappelijke studies hoe belangrijk een gevoel van autonomie over je leven is voor je gezondheid”, zegt Zijlstra. Geen controle hebben over de eigen gezondheid maakt diezelfde gezondheid meetbaar slechter. Het zijn allemaal geen baanbrekende ideeën maar ze dringen moeizaam door tot de medische wereld en de maatschappelijke discussies over gezondheid, terwijl ze opvallend actueel klinken: hoeveel zeggenschap hebben mensen over hun (mentale én fysieke) conditie als ze nergens heen kunnen en sportclubs dicht zijn?
Of neem de natuur: de lijst met bewezen gezondheidsvoordelen van buiten zijn is lang. Vaker in de natuur zijn zet aan tot sociaal contact, werkt bloeddruk- en stressverlagend, stimuleert lichaamsbeweging én volgens onderzoekers van Wageningen University bevordert het, jawel, een gevoel van zingeving.
Vaag? Moeilijk meetbaar? Lastig concreet te maken? Ja, dat is nou eenmaal wat gezondheid ís
Boswandeling
Het tegenovergestelde is ook waar: een ongezonde natuur om je heen is ongezond. Doordat de lucht in Nederland zo vervuild is met fijnstof, zijn we veel ongezonder. Het RIVM schat het aantal doden door fijnstof op 7.000 tot 12.000 per jaar. Ter vergelijking: het officiële dodental van twee jaar corona is ongeveer 21.000. Volgens longartsen verkort fijnstof het leven van Nederlanders gemiddeld met 13 maanden. „Ongezonde natuur, vieze lucht, lage bodemkwaliteit: we wéten dat die zaken leiden tot chronische ontstekingen in ons lichaam en kwetsbaarheid voor virussen”, zegt Sabine Pinedo.
Het zijn zoveel uiteenlopende zaken die op elkaar inwerken voor een goede gezondheid: van individueel gedrag tot zingevingsvraagstukken en van coronamaatregelen tot milieuvervuiling. Al die complexiteit kan ook nogal verlammend werken. Waar moet je begínnen?
In de gepolariseerde discussie tussen artsen en beleidsmakers tijdens de pandemie lijkt het daarnaast vaak alsof mensen moeten kiezen tussen leefstijlverandering óf acute medische oplossingen zoals prikken en pillen. Zou het niet én-én kunnen? Dat een arts als je last hebt van je maag behalve omeprazol ook een boswandeling voorschrijft. Maar vooralsnog dringen ideeën uit de ene tak van de geneeskunde maar moeizaam door tot de andere. Hoe vaak schrijft een arts nou een boswandeling voor?
Vaag? Moeilijk meetbaar? Lastig concreet te maken? Ja, dat is nou eenmaal wat gezondheid ís, zeggen deze medici. Er is niet een makkelijk lijstje van ‘volg deze drie tips en je bent gezond’, geen ‘vijf stappen naar een gezonde leefstijl’.
Gezondheid is een ingewikkeld proces van vele jaren, geen ding dat je even snel kunt kopen. En het is op deze systemische manier bekeken een uitdaging voor de hele samenleving. „Op deze manier naar gezondheid kijken is complex, en het zal vele jaren duren voordat dit de standaard is”, zegt Pinedo. „Maar we zullen wel moeten, toch?”
Gelezen in het NRC en deze wou ik bewaren..